مبانی حسابداری
مبانی حسابداری، انتخاب روشی برای زمان شناسایی و ثبت درآمدها و هزینه‌ها در اسناد حسابداری است و از آنجایی که زمان شناسایی و ثبت اسناد، در سیستم حسابداری تاثیر موثری خواهد داشت،
بنابراین مبانی حسابداری از جمله موارد حائز اهمیتی خواهد بود که باید در سیستم حسابداری به آن پرداخته شود. شروع و اتمام برخی فعالیت‌ها، ممکن است در یک دوره حسابداری صورت گیرد، در صورتی که سایر فعالیت‌ها ممکن است برای خاتمه یافتن به دو یا چند دوره حسابداری نیازمند باشد.
برای مثال، ممکن است یک نمایشگاه اتومبیل، صرفا در یک دوره حسابداری اقدام به خرید نقدی چند دستگاه اتومبیل، فروش آنها و وصول وجه آنها از خریداران در همان دوره نماید.
حالت دیگر این است که نمایشگاه مذکور در یک دوره حسابداری اقدام به خرید نقدی چند دستگاه اتومبیل، در دوره دوم اقدام به فروش اتومبیل‌ها و دردوره سوم اقدام به وصول وجه نقد از خریداران کند.
حال این سوال پیش می‌آید، آیا درآمدها و هزینه‌ها باید بر مبنای جریان‌های ورودی و خروجی نقدی گزارش شوند و یا بر مبنای معاملات و رویدادهای مالی که در حال حاضر اتفاق می‌افتند ولی دارای پی آمدهای نقدی در آینده هستند؟
انواع مبانی حسابداری
- حسابداری تعهدی کامل
- حسابداری نقدی کامل
- حسابداری نیمه تعهدی
- حسابداری تعهدی تعدیل شده
- حسابداری نقدی تعدیل شده
حسابداری تعهدی کامل
در حسابداری تعهدی، معاملات و سایر رویدادهای مالی در هنگام وقوع، ثبت خواهند شد، بدین معنی که درآمدها زمانی که تحقق یابند، فارغ از اینکه وجه نقدی بابت آن دریافت شده است یا خیر، شناسایی و در گزارشات مالی منعکس می‌شوند. همچنین هزینه‌ها نیز به محض وقوع، بدون آنکه پرداخت نقدی آن درنظر گرفته شود، ثبت شده و برای تعیین سودخالص از درآمد کسر خواهند شد.
بنابراین حسابداری تعهدی به جای تمرکز محض بر دریافت‌ها و پرداخت‌های نقدی، بر معاملات و سایر رویدادهای مالی که دارای پیامدهای نقدی در آینده هستند (برجریان‌های نقدی تاثیر می‌گذارند)، تمرکز و تاکید دارد.
طبق اصول پذیرفته شده حسابداری، برای این که واحد تجاری بتواند اطلاعات مالی را بطور شفاف و درست برای تصمیم گیری در اختیار استفاده کنندگانِ برون سازمانی قراردهد، باید صورت‌های مالی را با استفاده از مبنای تعهدی حسابداری تهیه و ارائه دهد. طبق مبنای تعهدی حسابداری عناصر صورت‌های مالی (دارایی‌ها، بدهی‌ها، حقوق مالکانه، درآمدها و هزینه‌ها) هنگام تحقق، شناسایی و در دفاتر ثبت میشود.
بر این اساس، درآمدها و دارایی‌های مربوط در زمان تحقق ( صرف‌نظر از دریافت) و هزینه‌ها و بدهی‌ها به محض وقوع (صرف‌نظر از پرداخت)، شناسایی و در دفاتر ثبت می‌گردد.
حساب‌هایی مانند پیش پرداخت‌ها، هزینه‌های معوق و پیش دریافت‌ها و همچنین منظور نمودن موجودی کالای پایان دوره به حساب موجودی کالای پایان دوره از نتایج به کار بردن حسابداری تعهدی است. در حسابداری بازرگانی با هدف رعایت اصل تطابق (کسر هزینه‌های هر دوره مالی از درآمدهای متعلق به همان دوره) معمولا از مبنای تعهدی کامل جهت ثبت و شناسایی عناصر صورت‌های مالی در گزارشات و دفاتر حسابداری استفاده میشود.
حسابداری مبنای نقدی کامل
در حسابداری مبنای نقدی، معاملات و رویدادهای مالی صرفا در زمان دریافت و پرداخت وجه نقد شناسایی می‌شوند، بدین معنی که درآمد (فروش) در زمان دریافت وجه و هزینه در هنگام پرداخت وجه، قابل اندازه گیری هستند.
درآمد (فروش) نسیه بر مبنای نقدی، تنها زمانی که مبالغ آن وصول گردد، شناسایی شده، در نتیجه می‌توان چنین نتیجه گیری کرد که؛ در حسابداری مبتنی بر نقدی، حساب‌های دریافتنی و پرداختنی وجود ندارد، از آنجا که در گزارشات مالی، حسابداری بر مبنای نقدی، اطلاعات غیر‌واقعی را در اختیار استفاده کنندگان قرار می‌دهد، از این رو طبق اصول پذیرفته شده حسابداری مورد تایید قرار نمی‌گیرد چرا که شناخت اقلام مندرج در صورت‌های مالی با تعاریف عناصر مالی قابل انطباق نمی‌باشد.
تفاوت حسابداری نقدی و تعهدی
تفاوت حسابداری مبنای نقدی و حسابداری مبنای تعهدی را در قالب یک مثال توضیح می‌دهیم. فرض کنید یک پیمانکار فعالیت خود را در دوره اول شروع می‌کند و توافق می‌کند که در ازای دریافت ۱۰۰میلیون تومان، یک دستگاه ساختمان را برای یک سازمان بسازد. پیمانکار در دوره اول، هزینه‌ای معادل ۳۵ میلیون تومان را بطور نسیه متحمل میشود، ساختمان را تکمیل و به مشتری تحویل می‌دهد. در دوره دوم، پیمانکار ۱۰۰ میلیون تومان مبلغ قرارداد را از مشتری دریافت و در دوره سوم، پیمانکار بدهی ۳۵ میلیون تومانی خود را پرداخت می‌کند.
باتوجه به اطلاعات فوق، سود خالص پیمانکار برای هریک از دوره‌ها، ابتدا در حسابداری مبنای نقدی و سپس در حسابداری تعهدی به قرار زیر خواهد بود:
| حسابداری مبنای نقدی | ||||
| جمع | دوره سوم | دوره دوم | دوره اول | – |
| ۱۰۰ میلیون تومان | ۰ تومان | ۱۰۰میلیون تومان | ۰تومان | دریافت های نقدی |
| (۳۵ میلیون تومان) | (۳۵ میلیون تومان) | ۰تومان | ۰تومان | پرداخت های نقدی |
| ۷۵ میلیون تومان | (۳۵ میلیون تومان) | ۱۰۰ میلیون تومان | ۰تومان | سود خالص |
| حسابداری مبنای تعهدی | ||||
| جمع | دوره سوم | دوره دوم | دوره اول | – |
| ۱۰۰ میلیون تومان | ۰ تومان | ۰ تومان | ۱۰۰میلیون تومان | درآمدها |
| (۳۵ میلیون تومان) | ۰ تومان | ۰تومان | (۳۵ میلیون تومان) | هزینه ها |
| ۷۵ میلیون تومان | ۰ تومان | ۰ تومان | ۷۵ میلیون تومان | سود خالص |
همانطور که از مقایسه سود خالص در هر دوره و برمبنای هر دو روش مشاهده می‌کنید، در حالت ادغام سه دوره، هر دو روش به سود خالص یکسانی منتهی می‌شوند لیکن تفاوت بین حسابداری تعهدی و حسابداری مبنای نقدی در زمان بندی سود خالص است.
حسابداری مبنای نیمه تعهدی
مبنای نیمه تعهدی درحسابداری به سیستمی گفته میشود که در آن، هزینه‌ها بر مبنای تعهدی و درآمدها بر مبنای نقدی، شناسایی و در دفاتر ثبت می‌شوند. مبنای نیمه تعهدی، ترکیبی از دو مبنای تعهدی و نقدی است و به دلیل سهولت و قابلیت اجرا، مورد پذیرش تعدادی از کشورها قرار گرفته است.
به عبارت دیگر، چون در ثبت و شناسایی هزینه ها،امکان استفاده از مبنای تعهدی وجود دارد، بنابراین هزینه‌ها به محض ایجاد، بدون توجه به زمان پرداخت وجه آنها، در دفاتر ثبت می‌شوند. به این ترتیب، یکی از مزایای مبنای تعهدی یعنی انعکاس واقعی هزینه‌های دوره مالی، در این سیستم مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در سازمان‌های دولتی بسیاری از کشورها از مبنای نیمه تعهدی استفاده میشود زیرا شناسایی و ثبت هزینه‌ها به منظور کنترل بهتر و بیشتر آنها، ضروری‌تر از درآمدهاست، چرا که همیشه احتمال عدم وصول بخشی از درآمدهای پیش بینی شده وجود دارد بنابراین به کار بردن حسابداری نقدی را در مورد درآمدها ایجاب می‌کند.
حسابداری مبنای تعهدی تعدیل شده
مبنای تعهدی تعدیل شده در حسابداری به سیستمی گفته میشود که همانند مبنای تعهدی کامل و نیمه تعهدی، در آن هزینه‌ها هنگام ایجاد یا تحمل (صرف‌نظر از پرداخت)، شناسایی و در دفاتر ثبت می‌شوند، ولی در این مبنا شناسایی درآمدها به دوسته تقسیم میشود:
۱- درآمدهایی که قابل اندازه گیری و دردسترس هستند که این دسته از درآمدها در زمان کوتاهی قابل وصول می‌باشد. شناسایی و ثبت آنها طبق حسابداری مبتنی بر تعهدی انجام میشود.
۲- برخی دیگر از درآمدها قابل اندازه گیری نبوده و یا وصول آنها در دوره کوتاهی امکان‌پذیر نیست، شناسایی و ثبت این درآمدها با استفاده از حسابداری نقدی صورت می‌گیرد.
بنابراین در حسابداری تعهدی تعدیل شده، هزینه‌ها بر مبنای تعهدی (در زمان ایجاد یا تحمل فارغ از پرداخت نقدی) شناسایی و در دفاتر منعکس شده، در حالی که برخی از درآمدها با استفاده از مبنای تعهدی (هنگام تحقق درآمد فارغ از دریافت نقدی) شناسایی و ثبت و برخی دیگر نیز براساس مبنای نقدی (هنگام دریافت وجه نقد) شناسایی و ثبت می‌شوند.
حسابداری مبنای نقدی تعدیل شده
مبنای نقدی تعدیل شده در حسابداری به سیستمی گفته میشود که شناسایی و ثبت درآمدها همانند مبنای نقدی کامل، فقط در زمان دریافت وجه نقد انجام شده ولی زمان شناسایی و ثبت هزینه‌ها منوط به دو شرط می‌باشد:
- شرط اول این است که حتما باید دریافت کالا یا ارائه خدماتی که در اثر آن هزینه ایجاد شده، انجام شده باشد.
- شرط دوم نیز پرداخت وجه آن (هزینه) باید به قطعیت رسیده باشد.
بنابراین در این روش در صورتی که هر دو شرط فوق برقرار باشد، هزینه‌ها شناسایی و در دفاتر حسابداری ثبت خواهند شد.
مبانی مورد استفاده در سازمان‌ها
انتخاب مبنای حسابداری در سازمان‌های دولتی معمولا به عوامل مختلفی اعم از اطلاعات مالی، میزان مفید بودن مبنای حسابداری در رفع نیازهای مدیریت، تخصص مدیران و کارمندان دولت و همچنین اهداف و ماهیت برنامه‌های مالی سازمان بستگی دارد. از آنجایی که در مبنای تعهدی، رویدادهای مالی بهتر شناسایی و ثبت می‌شوند امکان بررسی و نظارت بر برنامه‌های مالی بیشتر از سایر روش‌ها خواهد بود. انتخاب مبنای حسابداری در ایران و جهان، از مبنای نقدی به سمت مبنای تعهدی در حال تغییر است.
در برخی از سازمان‌های دولتی و حساب‌های مستقل انتفاعی که ناگزیر به تعیین سود یا زیان ویژه هر سال مالی می‌باشند از مبنای حسابداری تعهدی کامل استفاده میشود. در آن گروه از سازمان‌های دولتی که با استناد به قوانین و مستندات موجود تشخیص قطعی مالیات‌های دریافتی و سایر درآمدهای آنها قبل از وصول امکان پذیر است، حسابداری تعهدی تعدیل شده به طور گسترده‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد.
